Swikongomelo swo Angarhela swa dyondzo na swa Madyondzelo

Ku Vumba Vadyondzi vo Dyondzo hi ku angarhela

Kuna swikongomelo swa mune swa vadyondzi vo dyondzo hi ku angarhela, ha xin’we xi katsa nhlayo ya swikongomelo swo dyondza. Kasi swin’wana swa swikongomelo swo angarhela swa dyondzo swi khumba swinawana swo kota ku hlaya no tsala swa nkoka wo leha, swin’wana i swintshwa, swo kombisa ku cinca marungulo ya manguvalawa. Swikongomelo swa dyondzo swo karhi swo tala swi fika ekule ku suka eka ku dyondza ku hlaya no tsala eka swa xintu, ku nyika mimbuyelo leyi nga tirhisiwa eka swiyenge swo hambana swa dyondzo.

Ku dyondza ko angarhela eka swa dyondzo swi wela eka mune wa swiphemu: Matikhomelo (behavioral) (leswi machudeni ya faneleke ku swi endla loko va hetisile migingiriko ya dyondzo—swikili, vuswikoti), vutlharhi (cognitive) (leswi machudeni ya faneleke ku swi tiva loko va hetisile migingiriko yo dyondzo—ku twisisa, malulamiselo, maendlelo, ku hlela), matitwelo (affective) (ku cinca eka ndlela ya matitwelo kumbe maendlelo hi ku tirhisa migingiriko ya dyondzo), na vutlharhi byo angarhela (metacognitive) (leswi vadyondzi va ehleketaka hi ku ehleketa ka vona—ku langutisa ku twisisa ka hilaha na hikokwalaho ka yini va faneleke ku dyondza, leswi va swi endlaka na leswi nga tiviweki, mavonelo ya vona, na hilaha va nga yaka emahlweni va dyondzo). Xikongomelo ha xin’we xo dyondza xi ringanela kahle eka xiyenge xin’we kumbe swo tala swa leswi, naswona xi leburiwa tanihi (B i mahanyelo, C i vutlharhi, A i matitwelo, M i vutlharhi byo angarhela).

Swikongomelo leswi swa dyondzo swi tiva “vadyondzi” vo kota ku hlaya no tsala hi ku angarhela, tanihi leswi va vuriwaka laha, va fanele ku dyondza va ya emahlweni, va nyikiwa mbalango wa marungula ya nkarhi na nkarhi hi xihatla. Valeteri va vadyondzi va nga hlanganela eka swikongomelo leswi hi tindlela to hambana, kuya hi mongo wa dyondzo, ku hlawuriwa eka menyu wa menu wa migingiriko ya dyondzo.  Swikongomelo swi vumbiwa hi ku anama, ku endlela kuva swi nga ndlandlamuxiwa, swi endliwa hi vuntshwa, no fikeleriwa eka mimongo yo hambana.

Xikongomelo xa 1: Ku hlela hi nkhinkhi mongo loko hi le tlhelo ku hleriwa ku voyamela ka wena etlhelo ro karhi

  1. Tiyisisa vutivi kambe ku amukeriwa leswaku vativi byi kona. (A, C)
  2. Amukela leswaku mongo a wu endliwi hi swivangelo leswi nga le nawini, na leswaku ku voyamela etlhelo swi kona, eka ku cinca na vonakala. (C)
  3. Ku kombisa hilaha u titwaka hakona hi marungula kumbe marungula ya nkarhi ku langutisa mavonelo yo hlaya. (A, M)
  4. Ku lavana na marungula hi vukheta ku suka eka mavonelo yo hambana na swihlovo. (B)
  5. Tiyisisa hilaha xikongomelo xa xihlovo, muxaka wa tsalwa, na ndlela ya mafambiselo swi khumbhaka nkoka wa wona eka xiyimo xo karhi. (B, C)
  6. Hambanisa exikarhi ka vuhleri bya mavonelo na bya ndzavisiso, ku tiva leswaku minkoka na ku tshembhela swi kumeka eka marungula hinkwawo. (C)
  7. Ku boha nkoka wa marungula ya ximfumo na laya nga riki ya ximfumo ku suka eka swihlovo swa inthanete swo hambana, ku fana na swidyondzeki, switirhisiwa swo tumbuluxiwa, na tiOER. (C)
  8. Hlela marungula yo tirhiseka yo tumbuluxiwa eka swiyenge swo mahungu na ku hambanisa exikarhi ka vonelo na ntiyiso. (B, C)
  9. Hlela hi ku koxometa marungula ku suka eka swihlovo hinkwaswo, ku katsa sisitimi wa mongo lowu hangalasiwaka eka inthanete. (B)
  10. Kambela hilaha u titwaka hakona hi marungula laya nyikiweke na hilaha leswi swi kumbhaka nhlamulo ya wena. (A, M)

Xikongomelo xa 2: Ku tihlanganisa na matikhomelo ya vun’winyi bya nhundzu na vutihlamuleri

  1. Hambanisa exikarhi ko humelerisa marungula xidzi no hlanganisa hi vuntshwa eka layisense yo pfuleka ya mongo. (C)
  2. Titlhontlhi ku vumba manghenelo ya matikhomelo na yo twala ku vumba miehleketo ya van’wana leyi u vonaka yi tsakisa no tihlanganisa. (A, M)
  3. Langutisa hilaha ku nga katsiwaka nhundzu ya vun’winyi bya un’wana kahle yo twala eka swihumelerisi swa xidzi na leswi endliwaka hi vuntshwa. (M)
  4. Humelerisa hi vutihlamuleri no avelana marungula xidzi no endla hi vuntshwa eka swa matikhomelo xikongomelo nakambe xa le rivaleni xa mongo lowu pfumeleriweke. (B)
  5. Hambanisa exikarhi ka marungula ya vaaki na ya wena no teka swiboho swo twala swo koxetometa hi ku avelana ka kahle marungula eka inthanete. (C)
  6. Hambanisa exikarhi ka vun’winyi bya tsalwa, Swofana swa Vutumbuluxi, na tilayisense to pfuleka xikongomelo nakambe xa mongo. (B, C)
  7. Komba no landzelerisa leswi languteriweke swo fambelana na vun’winyi bya nhundzu yo karhi eka ndhawu leyi u tirhaka eka yona. (B, C)

Xikongomelo xa 3: Humelerisa no avelana marungula eka ku tirhisana no nghenelela eka swo karhi

  1. Ku tivona tanihi muhumelerisi xikan’we na mutirhisi wa marungula. (A, M)
  2. Nghenelela hi vukheta na hi vumunhu eka ku tirhisana ka kahle. (B)
  3. Sirhelela xihundla xa wena no sivela hi nkhinkhi marungula ya wena ya le ka inthanete. (B, C)
  4. Avelana marungula hi ku kongoma na hi ku humelerisa mongo hi ku tirhisa tindlela ta kahle to cinca na swiyenge. (B)
  5. Hundzuluxi marungula laya vikiweke hi ndlela yin’wana eka yin’wana ku endlela ku fikelela swilaveko swa vahlaleri vo karhi. (B, C)
  6. Amukela leswaku vadyondzi na vona i vadyondzisi naswona va dyondzisa leswi u swi tivaka hi ntirhisano. (A, B, C)
  7. Hlela hi vukheta no tiyisisa mongo wa mutirhisi lowu tumbuluxiweke no tirhisiwa eka ku vumbiwa ka vutivi byintshwa. (B, C)
  8. Amukela ku hambana ka minkoka na mitolovelo ku vumba no avelana marungula eka vahlaleri va matiko ya misava. (B, C)

Xikongomelo xa 4: Vumba tindlela to dyondza ku fikelela swikongomelo swa nkarhi wo leha swa wena na swa xiphurofexini

  1. Amukela leswaku ku dyondza i endlelo naswona leri langutisaka eka swihoxo leswi yisaka eka swilo swintshwa na vutshuri. (M)
  2. Hlela dyondzo ku kumisisa vutivi lebyi kumiweke na mavangwa eka ku twisisa. (C, M)
  3. Amukela leswaku ku ehleketa ka nkoka kuya hi vutivi bya nchumu no landzelerisa hi khinkhi ko twisisa ko enta ka vulavisisi na ndzavisiso. (A, B, C, M)
  4. Susumeta eka nkoka, vutitoloveti, na ku olova eka dyondzo ya nkarhi wo leha. (M)
  5. Titoloveti eka swiyimo swintshwa loko swi olova eka manghenelelo yo hambana eka ku dyondza. (A, B)
  6. Titoloveti eka no twisisa tithekinoloji tintshwa na ntshikelelo lowu nga kona eka dyondzo. (A, B)
  7. Ku burisana kahle no tirhisana eka swivandla swo avelana ku dyondza ku suka eka mavonelo yo tala. (B, C)
  8. Tinghenisa eka tidyondzo to twala to kongoma leti khutazaka mavonelo yo angarhela hi ku tirhisa ku fikelela ka misava eka swiyenge swa mahungu ya ku titsakisa. (B, M)
  9. Tirhisa ku dyondza ku hlaya no tsala hi ku angarhela tanihi nkoka na mitolovelo wa nkarhi wo leha. (M)

Tumbuluxiwe emasunguleni hi vangheneleri lava khumbhekaka eka “SUNY Innovative Instruction Technology Grant, Developing a SUNY-wide Transliteracy Learning Collaborative to Promote Information and Technology Competencies for the 21st Century”, kuya hi swikongomelo eka Mackey na Jacobson, Vumbiwa hi vuntshwa Marungula yo Dyondza ku tsala no hlaya tanihi ku Angarhela, C & RL, 72.1 Sunguti 2011 http://crl.acrl.org/mongo/72/1/62.full.pdf+html

Michele Forte (Empire State College), Trudi Jacobson (University at Albany), Tom Mackey (Empire State College), Emer O’Keeffe (University at Albany), and Kathleen Stone (Empire State College)

Vanghenisa va Xandla vo Engetela: Richard Fogarty (University at Albany), Brian Morgan and Kim Davies-Hoffman (SUNY Geneseo), Jennifer Ashton and Logan Rath (SUNY Brockport), Carleen Huxley (Jefferson Community College), and Nancy E. Adams (Penn State Hershey)

Mitshaho leyi ringanyetiweke:

Jacobson, T., Mackey, T., O’Brien, K., Forte, M., & O’Keeffe, E. (2018). 2018 metaliteracy goals and learning objectives. Metaliteracy. https://metaliteracy.org/learning-objectives/2018-metaliteracy-goals-and-learning-objectives/